Czy dziecko może być przesłuchiwane w sądzie? A jeśli tak to kiedy i jakie warunki należy mu wówczas zapewnić?

Takich pytań otrzymuję coraz więcej, a ponieważ pod koniec roku 2013, dzięki staraniom m.in. Fundacji Dzieci Niczyje, do sądów trafiły wytyczne jak należy organizować przesłuchania z udziałem dzieci, warto o tym wspomnieć na blogu.

Sąd źródłem stresów

Zeznania w sądzie to stresujące wydarzenie dla wszystkich dorosłych, jakich miałam okazję widywać podczas posiedzeń sądowych. Jeśli jest się wezwanym do sądu jako świadek, zeznaje się stojąc na środku sali sądowej, przy specjalnie do tego przeznaczonej barierce. Wszystkie wypowiedzi kieruje się do Wysokiego Sądu (niezależnie od tego, który z pełnomocników zadaje pytanie). Co do zasady składa się też przyrzeczenie (o ile nie zostanie się zwolnionym z tego obowiązku). Jeżeli nie jest się zaprawionym w boju świadkiem, trudno jest zapanować nad emocjami i głosem w takich sytuacjach, zwłaszcza gdy się dostanie w krzyżowy ogień pytań zadawanych przez pełnomocników.

Niejednokrotnie widziałam pewnych siebie ludzi, którzy w zetknięciu z sądem, sędzią, ławnikami, pełnomocnikiem strony przeciwnej, w dodatku ustrojonym w złowieszczą czarną togę, tracili grunt pod nogami do tego stopnia, że nie potrafili odpowiedzieć na proste pytanie dotyczące własnego swojego wykształcenia.

Jeśli więc spotkanie z sądem tak bardzo przeżywają dorośli, można sobie wyobrazić jak traumatyczne doświadczenie może być to dla dzieci, zwłaszcza kiedy mają zeznawać w sprawie własnych rodziców. Najlepiej byłoby więc, aby do takich rzeczy jak rozprawy w sądzie dzieci nie były w ogóle angażowane. Niech spierają się dorośli, skoro taka ich wola. Czasem jednak zeznania dzieci mogą okazać się kluczowe dla sprawy, a nawet dobra tychże dzieci, dlatego sąd może zechcieć wysłuchać, co mają do powiedzenia. Ma ku temu prawne możliwości.

Dziecko jako świadek w sprawach cywilnych

Powszechnie wadliwie utarło się, że świadkiem może tylko osoba dorosła. Tymczasem zasadniczo nie ma ograniczeń wiekowych co do przesłuchiwania dzieci w charakterze świadków. Przyjmuje się, że jeżeli zeznania dziecka mogą się przyczynić do wykrycia prawdy, nie powinny być pominięte.

Sprawy małżeńskie

Wyjątkiem jest przesłuchiwanie dzieci w sprawach małżeńskich. Dzieci, które nie ukończyły lat trzynastu nie mogą być przesłuchiwane w charakterze świadków. A jeśli to będą dzieci rozwodzących się rodziców – nie mogą zeznawać do ukończenia lat siedemnastu. Ta podwyższona granica w rozwodach wynika z tego, że trzeba mieć już naprawdę ukształtowna psychikę, żeby unieść ciężar zeznawania przeciwko rodzicowi.

Warto jednak pamiętać, że zakaz ten dotyczy formalnego przeprowadzenia dowodu z zeznań świadków. Oznacza to, że w sprawach małżeńskich (i nie tylko) można przesłuchać dzieci w innym charakterze. Dzieci mogą być więc wysłuchane informacyjnie, mogą więc być wzywane na jawne i niejawne posiedzenia sądowe.

Sprawy dotyczące dziecka

Zasadniczo przepisy pozwalają na wysłuchiwanie dziecka w sprawach, które go dotyczą. Są to zazwyczaj wspomniane już sprawy małżeńskie, w których rozstrzyga się o władzy rodzicielskiej (np. w sprawie o rozwód), w sprawach dotyczących pochodzenia dziecka lub rozwiązania przez sąd przysposobienia (potocznie adopcji), a także w sprawach dotyczących jego majątku.

Przesłuchanie dziecka jest możliwe, tylko jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Jeśli więc w sprawach rozwodowych wasza druga połowa uprze się, że wasze dziecko ma zeznawać, a wy za wszelką cenę chcecie oszczędzić dziecku takich emocji, zawsze możecie próbować podnieść ten ostatni argument. Wówczas najlepiej jest także zaoferować sądowi innego, dorosłego, świadka na tę okoliczność.

Dziecko jako świadek w sprawach karnych

Dziecko może również zeznawać w sprawach karnych. Z tym, że jeżeli chodzi o przestępstwa na tle seksualnym (np. o molestowanie) lub przestępstwa przeciwko rodzinie (np. o znęcanie), a dziecko jest pokrzywdzonym, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, sąd zasadniczo powinien przesłuchiwać je tylko jeden raz.

Jeżeli dziecko nie jest pokrzywdzonym, ale jedynie świadkiem w takich sprawach, sąd może skorzystać z jego zeznań tylko, jeśli te zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

Podejście dawne i dzisiejsze

Pozytywnie muszę ocenić, że w minionych latach dokonała się rewolucja w mentalności sądów. Można się zżymać, że nie wszyscy psychologowie uczestniczący w przesłuchaniach dzieci spełniają nasze standardy, ale oni dzisiaj przynajmniej są obecni.

Znany jest przypadek pewnej sprawy o kazirodztwo z lat 80-tych, którą komentowało się, w ten sposób, że zeznania 13-letniej pokrzywdzonej Sąd Najwyższy powinien analizować nie tyle przez pryzmat opinii psychologicznej, ile raczej pod kątem opinii lekarza ginekologa, bowiem (w domyśle) psycholog jest tu zbędny. Dziś rozważanie pominięcia psychologa w takich sprawach byłoby niedopuszczalne.

Obowiązki sądu przy przesłuchaniu dziecka

W sprawach karnych oraz ww. sprawch cywilnych wysłuchanie dziecka zasadniczo powinno odbywać się poza salą posiedzeń (np. w gabinecie recepcyjnym, w specjalnym pokoju przesłuchań, w miejscu pobytu dziecka, w plenerze).

Przesłuchanie może zostać przeprowadzone z udziałem biegłego psychologa lub osoby zaufanej. W przypadku spraw karnych biegły psycholog jest obowiązkowy.

Sąd powinien stworzyć dziecku komfort, atmosferę intymności i poczucie bezpieczeństwa umożliwiające pełną swobodę jego wypowiedzi. Dlatego nie zawsze rodzice będą wpuszczeni na przesłuchanie. Sąd zadecyduje, czy ich obecność jest konieczna. Wbrew pozorom nie zawsze stanowi ona wsparcie dla dziecka, częściej za to powoduje u dziecka skrępowanie. Oczywiście jeśli jest to sprawa karna, a zeznania miałyby obciążyć rodzica, rodzic ten absolutnie nie powinien być obecny przy zeznaniach dziecka.

Najlepiej żeby wypowiedzi dziecka były nagrywane, ponieważ bieżące spisywanie ich przez protokolanta zwykle powoduje niepotrzebne zamieszanie, które dziecko na pewno będzie rozpraszać.

Więcej na temat standardów miejsca przesłuchiwania dzieci, które powinien spełniać Przyjazny Pokój Przesłuchań Dzieci przeczytacie na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości oraz stronie Fundacji Dzieci Niczyje, na które odsyłam wszystkich zainteresowanych dalszym zgłębianiem tematu.

Wysiłkiem Fundacji Dzieci Niczyje doprowadzono do tego, że w Polsce pojawiło się wiele certyfikowanych pokoi zwanych Przyjaznymi Pokojami Przesłuchań Dzieci służących do przesłuchiwania dzieci w sprawach karnych. Listę takich pokoi znajdziecie tutaj.

Na stronie ww. Fundacji polecam poglądowy filmik animowany – symulację rozprawy z udziałem dziecka. Tu akurat dziecko zeznaje na sali sądowej (z uwagi na charakter sprawy).

Zwróćcie uwagę jak dzielnie Agatka sobie poradziła i jak źle z oczu patrzy oskarżonemu Nowakowi, którego nie sposob nie wręcz skazać 😉

Ujęła mnie także pani protokolantka, która protokołuje z taaakim zapałem.

Gratuluję pomysłu twórcom filmu i całej kampanii.

PS. Czy mi się wydaje, że sędzią jest sędzia Maria Wesołowska?